Στο Δήμο Νότιας Ρόδου ανήκει το χωριό Μεσαναγρός που απέχει 89 χλμ. από την πόλη της Ρόδου. Πρόκειται για απομονωμένο τόπο που όμως παρουσιάζει μεγάλο αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Εμείς θα περιοριστούμε αποκλειστικά στο χώρο της εκκλησίας της Παναγίας ( Κοίμηση της θεοτόκου) που βρίσκεται στα Δυτικά του οικισμού , στην αρχή του δρόμου που οδηγεί στο χωριό. ΄Ηδη από το 1947 υπάρχει η πρώτη δημοσίευση σχετικά με την εκκλησία αυτή από τον Α. Ορλάνδο που την επισκέφθηκε μετά την απελευθέρωση του νησιού από την ιταλική κατοχή και την κατέγραψε ως έχει. Ακολουθεί μια δεύτερη αναφορά το 1980 από τον τότε επιμελητή τηε Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κ. Ιωάννη Βολανάκη που σχετίζεται με τα αποτελέσματα και τα πορίσματα της ανασκαφικής έρευνας που προηγήθηκε σε αυτόν το χώρο. ΄Εκτοτε η Κοίμηση της Θεοτόκου του Μεσαναγρού αναφέρεται ως αρχαιολογικός χώρος στους τουριστικούς οδηγούς και αρκετοί είναι οι επισκέπτες του κάθε χρόνο, κυρίως ξένοι.
Τα περιελάμβανε αυτός ο χώρος πριν να ανασκαφεί … Η πρώτη αρχαιολογική δημοσίευση , όπως αναφέραμε, συνίσταται στον εντοπισμό αρκετών παλαιοχριστιανικών καταλοίπων που υφίστανται στην εκκλησία ,γεγονός που οδήγησε στο συμπέρασμα ότι σε αυτή τη θέση προϋπήρχε εκκλησία. Πράγματι πέντε κίονες μαρμάρινοι , επτά κιονόκρανα και η μονολιθική κολυμβήθρα με εγχάρακτη επιγραφή στο χείλος της αποτελούν τα δείγματα της προγενέστερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής . Εξάλλου τα θεμέλια μιας μεγαλύτερης αψίδας έξω από το Ιερό συνηγορούσε προς αυτή την κατεύθυνση ,καθώς και η ύπαρξη μεγάλων κοίλων κεραμιδιών που είχαν μήκος Ο,735μ. ,πλάτος Ο,42μ. και πάχος Ο,Ο3 μ.
Από το 1979 με προτροπή του μακαριστού ιερέα π. Παντελή Αυγουστάκη που πηγαινοερχόταν στην Αρχαιολογική Υπηρεσία και επίμονα γύρευε να ληφθούν μέτρα για την προστασία της εκκλησίας που παρουσίαζε σοβαρά προβλήματα στατικά και υγρασίας , και με εντολή του τότε Εφόρου Αρχαιοτήτων κ. Ηλία Κόλλια άρχισαν οι εργασίες συντήρησης του μνημείου , αλλά και η διεξαγωγή ανασκαφής στον εξωτερικό χώρο της εκκλησίας. Για την κτηριακή συντήρηση υπεύθυνος ήταν ο αείμνηστος Λεωνίδας Μπάρκας ο οποίος με το συνεργείο της Υπηρεσίας άρχισε την στερέωση του κτίσματος ( στέγη ,επικεράμωση, ρωγμές ,αρμολογήματα) ενώ την ανασκαφή επέβλεπε ο αρχαιολόγος κ. Βολανάκης που την διεξήγαγαν οι φοιτήτριες του Πανεπιστημίου Αθηνών κ.κ. Διαμάντω Ρηγάκου, Βασιλική Βυθοπούλου , Μέλπω Πετρίδου και η γράφουσα.
Το ανασκαφικό συνεργείο το αποτέλεσαν άνθρωποι από το χωριό ,χωρίς ιδιαίτερη προηγούμενη εμπειρία , οι οποίοι όμως με την εργατικότητά τους , τη φιλοτιμία τους και την αγάπη προς τον τόπο τους κατάφεραν να φέρουν εις πέρας την έρευνα. Πρόκειται για τους Ι. Ματθαίο , Ξίπα, Τρ. Γεωργιάδη , Ι. Καψάλη , Αντ. Γεωργαλλή και Κ. Γιωργατζή . Συνοπτικά διατυπώνουμε τα όσα ήρθαν στο φως μετά την έρευνα αυτή.
Στο χώρο αυτό που ήταν προφανώς κοιμητηριακός και σε χρήση ήδη από τον 5ο αιώνα μ.Χ. μέχρι το 1950 , όπως προκύπτει από το μεγάλο αριθμό τάφων που αποκαλύφθηκαν στο νότιο και δυτικό τμήμα της αυλής , κτίστηκαν διαδοχικά τρεις εκκλησίες. Προς διευκόλυνση τις ορίζουμε ως Βασιλική Α, βασιλική Β και η σημερινή εκκλησία της Παναγίας με λείψανα τοιχογραφιών του 13ου αιώνα . Από το κτίσμα του 5ου αιώνα που συμπεραίνουμε ότι ήταν τρίκλητη βασιλική, ξυλόστεγη και κεραμοσκέπαστη , με νάρθηκα , σώζεται η τετράπλευρη εξωτερικά αψίδα με βαθμίδες από το σύνθρονο , όπου καθόντουσαν οι λειτουργούντες ,τα αρχιτεκτονικά μέλη που προαναφέραμε και τα οποία ενσωματώθηκαν στην τοιχοποιία της μεταγενέστερης εκκλησίας , καθώς και τμήματα του ψηφιδωτού δαπέδου. Συμπλεκόμενοι κύκλοι που σχηματίζουν τετράφυλλα και συνεχόμενες φολίδες αποτεολύν το διάκοσμο των ψηφιδωτών , τα οποία όμως καταστράφηκαν με την διάνοιξη των τάφων. Αυτή η βασιλική πιθανότατα να καταστράφηκε στα μέσα του 6ου αιώνα με το σεισμό του 553μ.Χ. ,στην ίδια θέση κτίστηκε μια δεύτερη μικροτέρων διαστάσεων , από την οποία διατηρείται τμήμα μικρότερης αψίδας Ιερού. Το δάπεδο του νάρθηκα ήταν πιο ευτελή κατασκευή φτιαγμένο με θραύσματα κεραμιδιών μπηγμένα κάθετα στο χώμα. Μια μικρή πέτρινη σκάλα οδηγούσε από το νάρθηκα στην αυλή , ενώ λιθόστρωτος δρόμος περνούσε στα δυτικά της εκκλησίας με κατεύθυνση από Β προς Ν. Στο ανατολικό τμήμα βρέθηκαν πολλά θεμέλια οικιών του παλαιότερου οικισμού , ενώ το βάρειο κλίτος της βασιλικής δεν έχει ερευνηθεί ολοκληρωτικά ακόμη , διότι το μεγαλύτερο τμήμα του βρίσκεται κάτω από το σημερινό δρόμο.
Αρκετά αξιόλογα είναι και τα κινητά ευρήματα ,όπως τα κοσμήματα από τάφους ,( βραχιόλια, δαχτυλίδια ,σκουλαρίκια ,περίαπτα ) αγγεία από τον αποθέτη στο χώρο του Ιερού , ίσως δισκοπότηρα κατά την ερμηνεία του κ. Βολανάκη ,και ο δοσιευμένος χάλκινος σταυρός ευλογίας του 6ου αιώνα με την επιγραφή Ιησούς Χριστός Μήτηρ Χριστό , γεγονός που οδήγησε στην υπόθεση ότι στην περιοχή υπήρχε αίρεση των Νεστοριανών που αποκαλούν την Παναγία Χριστοτόκο και όχι Θεοτόκο. Επίσης πλήθος οστράκων , μερικά γυάλινα και μαρμάρινα θραύσματα , ελάχιστα νομίσματα και μεγάλος αριθμός ψηφίδων έχουν συγκεντρωθεί κατά τη διάρκεια της ανασκαφής.
΄Εκτοτε ο χώρος περιφράχθηκε με καινούριο περίβολο , το ψηφιδωτό δάπεδο του νοτίου κλίτους αποκολλήθηκε από συντηρητές της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και αφού συντηρήθηκε ξανατοποθετήθηκε στη θέση του και έτσι διαμορφώθηκε κατάλληλα , ώστε να αποβεί επισκέψιμος. Θα δει κανείς το εσωτερικό της εκκλησίας με τις τοιχογραφίες ,τους μαρμάρινους κίονες ,με τα κιονόκρανά τους που χρονολογούνται στον 5ο-6ο αιώνα ,τη μαρμάρινη κολυμβήθρα και τα ψηφιδωτά στο νότιο λίτος εξωτερικά, καθώς και τα θεμέλια παλαιότερων κτισμάτων. ΄Οποιος καταφέρει να φράσει ως εδώ , θα ανακαλύψει την ενδοχώρα του νησιού που παραμένει πιο αυθεντική και αναλλοίωτη…και να περιπλανηθεί στη γύρω περιοχή θα βρει και άλλα κτιριακά λείψανα, όπως στην Παληοεκκλησιά- Αγία Βαρβάρα ,στα Πεντάθυρα , στην ΄Εριντο , στον Τίμιο Σταυρό ,τον ΄Αγιο Θωμά και αλλού.
Ελένη Κ. Παπαβασιλείου
Αρχαιολόγος 4ης Εφορείας
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
Τα περιελάμβανε αυτός ο χώρος πριν να ανασκαφεί … Η πρώτη αρχαιολογική δημοσίευση , όπως αναφέραμε, συνίσταται στον εντοπισμό αρκετών παλαιοχριστιανικών καταλοίπων που υφίστανται στην εκκλησία ,γεγονός που οδήγησε στο συμπέρασμα ότι σε αυτή τη θέση προϋπήρχε εκκλησία. Πράγματι πέντε κίονες μαρμάρινοι , επτά κιονόκρανα και η μονολιθική κολυμβήθρα με εγχάρακτη επιγραφή στο χείλος της αποτελούν τα δείγματα της προγενέστερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής . Εξάλλου τα θεμέλια μιας μεγαλύτερης αψίδας έξω από το Ιερό συνηγορούσε προς αυτή την κατεύθυνση ,καθώς και η ύπαρξη μεγάλων κοίλων κεραμιδιών που είχαν μήκος Ο,735μ. ,πλάτος Ο,42μ. και πάχος Ο,Ο3 μ.
Από το 1979 με προτροπή του μακαριστού ιερέα π. Παντελή Αυγουστάκη που πηγαινοερχόταν στην Αρχαιολογική Υπηρεσία και επίμονα γύρευε να ληφθούν μέτρα για την προστασία της εκκλησίας που παρουσίαζε σοβαρά προβλήματα στατικά και υγρασίας , και με εντολή του τότε Εφόρου Αρχαιοτήτων κ. Ηλία Κόλλια άρχισαν οι εργασίες συντήρησης του μνημείου , αλλά και η διεξαγωγή ανασκαφής στον εξωτερικό χώρο της εκκλησίας. Για την κτηριακή συντήρηση υπεύθυνος ήταν ο αείμνηστος Λεωνίδας Μπάρκας ο οποίος με το συνεργείο της Υπηρεσίας άρχισε την στερέωση του κτίσματος ( στέγη ,επικεράμωση, ρωγμές ,αρμολογήματα) ενώ την ανασκαφή επέβλεπε ο αρχαιολόγος κ. Βολανάκης που την διεξήγαγαν οι φοιτήτριες του Πανεπιστημίου Αθηνών κ.κ. Διαμάντω Ρηγάκου, Βασιλική Βυθοπούλου , Μέλπω Πετρίδου και η γράφουσα.
Το ανασκαφικό συνεργείο το αποτέλεσαν άνθρωποι από το χωριό ,χωρίς ιδιαίτερη προηγούμενη εμπειρία , οι οποίοι όμως με την εργατικότητά τους , τη φιλοτιμία τους και την αγάπη προς τον τόπο τους κατάφεραν να φέρουν εις πέρας την έρευνα. Πρόκειται για τους Ι. Ματθαίο , Ξίπα, Τρ. Γεωργιάδη , Ι. Καψάλη , Αντ. Γεωργαλλή και Κ. Γιωργατζή . Συνοπτικά διατυπώνουμε τα όσα ήρθαν στο φως μετά την έρευνα αυτή.
Στο χώρο αυτό που ήταν προφανώς κοιμητηριακός και σε χρήση ήδη από τον 5ο αιώνα μ.Χ. μέχρι το 1950 , όπως προκύπτει από το μεγάλο αριθμό τάφων που αποκαλύφθηκαν στο νότιο και δυτικό τμήμα της αυλής , κτίστηκαν διαδοχικά τρεις εκκλησίες. Προς διευκόλυνση τις ορίζουμε ως Βασιλική Α, βασιλική Β και η σημερινή εκκλησία της Παναγίας με λείψανα τοιχογραφιών του 13ου αιώνα . Από το κτίσμα του 5ου αιώνα που συμπεραίνουμε ότι ήταν τρίκλητη βασιλική, ξυλόστεγη και κεραμοσκέπαστη , με νάρθηκα , σώζεται η τετράπλευρη εξωτερικά αψίδα με βαθμίδες από το σύνθρονο , όπου καθόντουσαν οι λειτουργούντες ,τα αρχιτεκτονικά μέλη που προαναφέραμε και τα οποία ενσωματώθηκαν στην τοιχοποιία της μεταγενέστερης εκκλησίας , καθώς και τμήματα του ψηφιδωτού δαπέδου. Συμπλεκόμενοι κύκλοι που σχηματίζουν τετράφυλλα και συνεχόμενες φολίδες αποτεολύν το διάκοσμο των ψηφιδωτών , τα οποία όμως καταστράφηκαν με την διάνοιξη των τάφων. Αυτή η βασιλική πιθανότατα να καταστράφηκε στα μέσα του 6ου αιώνα με το σεισμό του 553μ.Χ. ,στην ίδια θέση κτίστηκε μια δεύτερη μικροτέρων διαστάσεων , από την οποία διατηρείται τμήμα μικρότερης αψίδας Ιερού. Το δάπεδο του νάρθηκα ήταν πιο ευτελή κατασκευή φτιαγμένο με θραύσματα κεραμιδιών μπηγμένα κάθετα στο χώμα. Μια μικρή πέτρινη σκάλα οδηγούσε από το νάρθηκα στην αυλή , ενώ λιθόστρωτος δρόμος περνούσε στα δυτικά της εκκλησίας με κατεύθυνση από Β προς Ν. Στο ανατολικό τμήμα βρέθηκαν πολλά θεμέλια οικιών του παλαιότερου οικισμού , ενώ το βάρειο κλίτος της βασιλικής δεν έχει ερευνηθεί ολοκληρωτικά ακόμη , διότι το μεγαλύτερο τμήμα του βρίσκεται κάτω από το σημερινό δρόμο.
Αρκετά αξιόλογα είναι και τα κινητά ευρήματα ,όπως τα κοσμήματα από τάφους ,( βραχιόλια, δαχτυλίδια ,σκουλαρίκια ,περίαπτα ) αγγεία από τον αποθέτη στο χώρο του Ιερού , ίσως δισκοπότηρα κατά την ερμηνεία του κ. Βολανάκη ,και ο δοσιευμένος χάλκινος σταυρός ευλογίας του 6ου αιώνα με την επιγραφή Ιησούς Χριστός Μήτηρ Χριστό , γεγονός που οδήγησε στην υπόθεση ότι στην περιοχή υπήρχε αίρεση των Νεστοριανών που αποκαλούν την Παναγία Χριστοτόκο και όχι Θεοτόκο. Επίσης πλήθος οστράκων , μερικά γυάλινα και μαρμάρινα θραύσματα , ελάχιστα νομίσματα και μεγάλος αριθμός ψηφίδων έχουν συγκεντρωθεί κατά τη διάρκεια της ανασκαφής.
΄Εκτοτε ο χώρος περιφράχθηκε με καινούριο περίβολο , το ψηφιδωτό δάπεδο του νοτίου κλίτους αποκολλήθηκε από συντηρητές της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και αφού συντηρήθηκε ξανατοποθετήθηκε στη θέση του και έτσι διαμορφώθηκε κατάλληλα , ώστε να αποβεί επισκέψιμος. Θα δει κανείς το εσωτερικό της εκκλησίας με τις τοιχογραφίες ,τους μαρμάρινους κίονες ,με τα κιονόκρανά τους που χρονολογούνται στον 5ο-6ο αιώνα ,τη μαρμάρινη κολυμβήθρα και τα ψηφιδωτά στο νότιο λίτος εξωτερικά, καθώς και τα θεμέλια παλαιότερων κτισμάτων. ΄Οποιος καταφέρει να φράσει ως εδώ , θα ανακαλύψει την ενδοχώρα του νησιού που παραμένει πιο αυθεντική και αναλλοίωτη…και να περιπλανηθεί στη γύρω περιοχή θα βρει και άλλα κτιριακά λείψανα, όπως στην Παληοεκκλησιά- Αγία Βαρβάρα ,στα Πεντάθυρα , στην ΄Εριντο , στον Τίμιο Σταυρό ,τον ΄Αγιο Θωμά και αλλού.
Ελένη Κ. Παπαβασιλείου
Αρχαιολόγος 4ης Εφορείας
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου